المحصل (کتاب)«کتاب المحصل؛ و هو محصل افکار المتقدمین و المتاخرین من الحکماء و المتکلمین» نوشته ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین ؛فخر الدین رازی از عالمان قرن ششم و هفتم هجری کتابی است کلامی که با هدف ترتیب دادن مباحث و ایجاد نظمی منطقی در مطالب کلام اشعری تالیف شده است. ۱ - معرفی اجمالیفخر الدین رازی تقریبا آخرین شخصیت بزرگی است که وی را حامی کلام اشعری دانسته‌اند. وی در کتابهای شرح اشارات ، المحصل و بسیاری از آثار کلامی- فلسفی خود به نقد ابن- سینا و دیگر مشائیان پرداخت. تلاش گسترده اما پراکنده فخر رازی به گستردگی کلام اشعری منجر شد و مطالب زیادی از نگرشهای فلسفی را در کلام اشعری وارد ساخت. نگرش‌ها و روشهای فلسفی فخر رازی به دلیل آنکه وی کمتر نگاه اثباتی به مسائل فلسفه داشت هیچگاه به تمرکزی دست نیافت و برای تفکر کلامی وی هسته‌ای مرکزی به وجود نیاورد. تنها کتاب مهم او که می‌توان گفت با هدف ترتیب دادن مباحث کلامی و ایجاد نظمی منطقی در مطالب کلام اشعری تالیف شده، کتاب المحصل است. بررسی این کتاب میزان تاثیر آن در کتب کلامی بعدی یا تنظیم کلام اسلامی بر مبنای نگرش فلسفی را نشان می‌دهد و به ما می‌گوید که آیا چنان که برخی گمان کرده‌اند می‌توان المحصل را پایگاه کلام فلسفی دانست یا نه؟ «المحصل» چنانچه از نامش پیداست اولا ما حصل اندیشه‌های فخر رازی و ثانیا نتیجه و محصول آراء و اندیشه‌های فلاسفه و متکلمان متقدم و متاخر می‌باشد. البته بسیاری از دیدگاههایی که فخر رازی در المحصل ارائه کرده است، گذشتگان بدان پرداخته‌اند اما رازی در ایضاح و شرح و بیان آنها به نکات تازه‌ای اشاره می‌کند. این کتاب شامل فلسفه مشائی از ارسطو تا ابن سینا است و به مناقشه در واجب الوجود و ممکن الوجود بودن عالم پرداخته است. وی در نزاع فیما بین متکلمان و فیلسوفان در اثبات وجود خداوند که گروه اول درباره آن به حدوث عالم و دسته دوم به امکان آن استناد جسته‌اند، بین این دو دیدگاه، به دیدگاه فلاسفه تمایل پیدا کرده می‌گوید: «علة الحاجة الی المؤثر لما سبق الامکان لا الحدوث». ۲ - ساختار کتابالمحصل در چهار بخش اصلی تنظیم شده است: بخش اول به مقدماتی چون منطق و تکلیف مؤمن و اثبات وجود خداوند می‌پردازد. بخش دوم مشتمل بر بحث‌هایی درباره وجود و عدم،واحد و کثیر ،علت و معلول و دیگر مباحث عمومی فلسفه است. در بخش سوم سخن از صفات الهی با استفاده از آیات قرآن کریم است. و بخش چهارم به مباحثی از قبیل نبوت و معاد اختصاص یافته است. [۱]
المحصل،فخر رازی،ص۴۸۹به بعد.
۳ - شروح بر کتابالمحصل دارای شروح متعددی است که از آن میان به معرفی چهار شرح ذیل بسنده می‌شود: ۱- شرحی ناقص بر المحصل نوشته شاگرد فخر رازی؛قطب الدین ابو اسحاق ابراهیم بن علی محمد السلمی . ۲- شرح عز الدین عبد الحمید بن هبة الله بن ابی الحدید. ۳- « تلخیص المحصل » خواجه نصیر الدین طوسی . ۴- شرح علی بن عمر بن علی الکاتب القزوینی که «المفصل فی شرح المحصل» نام دارد. ۴ - نسخه شناسی۴.۱ - نسخ خطی۱- نسخه کتابخانه ایاصوفیا در استانبول به شماره ب ۲۳۵۱ مربوط به سال ۶۱۶ ه. ق. ۲- نسخه دار الکتب المصریة؛ مصر به شماره ۲۶۸، مربوط به سال ۶۱۶ ه. ق. ۳- نسخه کتابخانه طوبقابی؛ استانبول به شماره ۳۱۹۹ مربوط به ۶۱۷ ه. ق. ۴- نسخه کتابخانه عاطف افندی؛ استانبول به شماره ۱۳۶۵ مربوط به ۸۸۱ ه. ق. ۵- نسخه کتابخانه کوپرلی؛ استانبول به شماره ۸۵۱ مربوط به ۶۶۴ ه. ق. ۶- نسخه کتابخانه راغب پاشا؛ استانبول به شماره ۷۹۱ مربوط به ۶۸۸ ه. ق. و چند نسخه دیگر که دارای تفاوتهایی با یکدیگر هستند. پژوهشگر نسخه حاضر در برنامه به معرفی نسخ خطی این اثر پرداخته و مهمترین وجوه تفاوت آنها را یادآور شده است. نسخه حاضر در برنامه با مقدمه و تحقیق آقای دکتر حسین اتای در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۶۰۸ صفحه برای بار نخست در سال ۱۴۱۱ ه. ق/ ۱۹۹۱ م توسط انتشارات «مکتبة التراث» قاهره ؛ منتشر شده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |